ماده بودار کننده ای که برای بودار کردن گاز طبیعی به کار میرود از نوع مرکاپتان ها  و بـا فرمـول عمـومی R_SH می باشد که دارای بوی نامطبوعی بوده و تقریبا خصوصیات ذکر شده فوق را شـامل مـی شـود. در فرمـول شیمیایی مرکاپتان ها  R نشان دهنده بنیان هیدروکربوری و S نشاندهنده گوگرد می باشد. متداولترین انواع مرکاپتان ها  که از خصوصیت بودار کنندگی زیادی برخوردار می باشند نوعی بوتیـل مرکاپتـان به نام (TBM) و ایزو پروپیل مرکاپتان (IPM) هستند. معمولا جهت بدست آوردن خواص مطلوبتر از مخلـوط دو یا چند نوع مرکاپتان با نسبتهای معین استفاده می گردد. بطور مثال مرکاپتان مصرفی در ایسـتگاه های تقلیـل فشار CGS شهری جهت تزریق به گاز طبیعی از ۸۰% IPM ، ۱۰%TBM و۱۰% NPM تشکیل یافته است. مواد بودار کننده معمولا در داخل بشکه های فلزی به ایستگاههای ورودی شهر (CGS) حمـل گشـته و در قسمت خروجی ایستگاه تزریق می گردد.

۱- این مواد به صورت R-SH معلوم می شوند، معمولا به صورت مخلوط هایی بـه نسـبت معـین و یـا نسـبتا خالص از ترکیبات پروپیل ، ایزوپروپیل ، بوتیل و یا امیل مرکاپتان می باشند.

۲- ترکیبات سولفوره هیدروکربنهای اشباع شده از اتصال گوگرد به زنجیر هیدروکربنها بوجود می آید و ممکن است از دی متیل اتیل- دی اتیـل پروپیـل و یا سولفور ایزوپپیل تشکیل شده.

۳- سولفورهای حلقوی

مانند تیوفان که ممکن اسـت بـه صـورت خـالص و یـا مخلـوط بـا مرکاپتانهـا و یـا ترکیبـات سـولفوره ی هیدروکربنهای اشباع به کار برده شود.

خواص فیزیکی

بیشتر بودارکننده های تجارتی دارای وزن مخصوص ۰/۸ ، فشار بخار ۱۸ psi و درجه انجماد -۴۶ درجـه سانتیگراد میباشند.

موارد قابل توجه در یک ماده بودار کننده عبارتند از:

۱- بو

بوی این ماده باید نامطبوع و متفاوت با سایر بوهای موجود در محیط باشد و حـس بویـایی را بـیش از حـد متاثر کند.

۲- قابلیت باقی ماندن در محیط

بودار کننده نباید بعد از مخلوط شدن با گاز در فشارها ، دماها و جریانهای مختلف گـاز مجـددا بـه صـورت مایع باقی بماند.

۳- بی اثر بودن این ماده باید به اندازه کافی با گاز مخلوط شود که با اجزای تشکیل دهنده گاز و یا فلزات سیسـتم تولیـد و توزیع واکنش نداشته باشد.

۴- جذب سطحی

جذب سطحی مواد توسط خاک باید آنقدر کم باشد که در صورت نشت گاز از لوله های زیـر زمینـی ، گـاز خارج شده به اندازه کافی بودار باشد.

۵-خوردگی این مواد تحت هر شرایطی در نقاط مختلف نباید ایجاد خوردگی کند.

۶-قابلیت اشتعال

مواد بودارکننده باید در شعله کاملا بسوزد و مواد سمی و خورنده تولید نکند.

۷-سمی بودن

استنشاق این مواد به میزانی که در گاز وجود دارد نباید اثرات سوء داشته باشـد و از طرفـی تمـاس بـا ایـن مواد در حالت مایع نباید سمی و خطرناک باشد.

۸-شدت بو در یک سیستم تزریق وجود ۰/۵ تا ۱/۵ پوند در میلیون فوت مکعب گاز باید دارای بوی قسمت قبلی باشد.

۹-هزینه اقتصادی قیمت پرداختی باید پایین باشد، ترجیحاً برای هـر یـک میلیـون فـوت مکعـب حـدود یـک دلار پیشـنهادمی شود.

۱۰-حدود نقطه جوش درجه حرارت شروع شروع و پایان جوش این مواد باید به هم نزدیک باشد و به طور یکنواخت تبخیر شـده ومواد سنگین از خود به جای نگذارند.

۱۱-نقطه انجماد:

مواد بو دار کننده نباید در فشار و درجه حرارت موجود در شبکه منجمد شود.

با توجه به اینکه گاز طبیعی بیرنگ و بی بو میباشد ، بو دار کردن گاز طبیعی در شبکه گاز رسانی شهری بـه منظور تشخیص و کشف نشت گاز قبل از ایجاد شرایط انفجار و همچنین تامین ایمنی مصـرف کتتـدگان صـورت می پذیرد. گازی که به وسیله شبکه های شهری به مصرف کنندگان خانگی عرضه می شود باید به حدی بودار باشد کـه اگر گاز نشت یافته در فضا به مقدار یک پنجم حد پائین انفجار خود برسد قابل تشخیص باشد. بـه عنـوان مثـال برای گاز متان که حد پائین قابلیت انفجار آن ۵ درصد حجمی است، مقدار معینی ماده بودار کننده بایـد بـه گـاز افزوده شود که بوی آن وقتی مخلوط گاز با هوا به ۱ درصد حجمی رسید، توسط حس بویایی مشخص گردد.
مقدار مجاز ادورانت در لوله اصلی گاز باید در حدود ۱۰ تا ۲۵ میلی گرم در هر متر مکعب استاندارد گاز باشد .

خطرات بهداشتی و ایمنی مرکاپتان ها :

غلظت این ماده در گاز شهری در حدی است که اثر سویی بر انسان ندارد ولـی افـرادی کـه بنـابر اقتضـای شغلی خود با غلظت های بالای این ماده در زمان تزریق رو به رو می باشند باید اطلاعات بهداشتی و ایمنـی ایـن مواد را که در شرکت ملی گاز ایران کاربرد فراوان دارند، به دقت رعایت نمایند. در اینجا به برخی از مـوارد ایمنـی هنگام کار با مرکاپتان اشاره
می شود.

۱-اثرات مواجهه تماس با این ماده سبب تحریک بینی، از دسـت دادن حـس بویـایی، تهـوع، اسـتفراغ، اسـهال، مشـکلات تنفسی، سردرد، تلوتلو خوردن و سرگیجه، ایجاد لکه های آبی رنگ روی پوست، آسیب شدید بـر ریـه و کلیـه، از دست دادن هوشیاری، و در حتی شرایط بحرانی باعث کما می گردد.

۲-شرایط جابه جایی و انبار قبل از جابجایی این ماده، افراد بایـد بـه لـوازم حفـاظتی مجهـز شـوند و از غلطانـدن بشـکه هـا روی زمـین خودداری نمایند. ضمن بستن کامل درب بشکه ها، این مواد در جای خنک با تهویه محیطـی مناسـب، بـه دور از اشعه مستقیم آفتاب، حرارت و سایر منابع اشتعال باید نگهداری شوند.

۳-آتش سوزی، انفجار و اطفاء حریق این ماده به شدت قابل اشتعال است. زمانی که بخارات آن با هوا مخلوط می شوند، این ماده بـه سـرعت بـهحد قابل انفجار می رسد. برای اطفاء حریق آن از کف، پودر شیمیایی، یا آب به شکل اسپری بایـد اسـتفاده نمـود. کشیدن سیگار در کنار این ماده اکیداً ممنوع است.

۴-کمک های اولیه اگر فردی در تماس با این مواد دچار مشکل تنفسی گردید او را باید به هـوای آزاد و دور از محـیط آلـوده منتقـل نمود. اگر فرد به سختی تنفس کند، ضمن دادن تنفس مصنوعی، وی باید بلافاصله به پزشک انتقال داده شود. اگـر مـاده با پوست تماس پیدا کرده باشد لباس ها و کفش آلوده را از بدن فرد خارج نمایید. موضع آلوده را با آب و صـابون به مدت حداقل ۱۵ دقیقه شستشو دهید. البسه و کفش آلوده را قبـل از اسـتفاده مجـدد تمیـز شسـته و خشـک نمایید.

اگر مسمومیت از طریق گوارشی رخ داده است و فرد بیهوش می باشد هرگز به او مایعات نخورانید و شخص بیهوش را مجبور به استفراغ نکنید. اگر فرد استفراغ می کند سر او را به سمت پایین و جلـو بـدن قـرار دهیـد تـا مایعات به داخل ریه برنگردد. اگر فرد مصدوم بیهوش می باشد سر را به یکی از طرفین بـدن بچرخانیـد. بـه فـرد مصدوم محلول بی کربنات سدیم بدهید و فرد را به پزشک ارجاع دهید.

۵-وسایل حفاظت فردی این وسایل عبارتند از عینک ایمنی مخصوص مواد شیمیایی، دستکش های حفاظتی مقـاوم در مقابـل مـواد شیمیایی، لباس های سراسری، چکمه و سایر البسه مقاوم در مقابل مواد شیمیایی.

اطلاعات ایمنی (MSDS) مرکاپتان

نام ترکیب شیمیایی: mercaptan

ترکیبات:

۸۰درصد ترشری بوتیل مرکاپتان (ABM)

۲۰درصد متیل اتیل سولفاید(MES)

موارد استفاده:

ماده بودار کننده برای گاز طبیعی

خطرات:

قابل اشتعال بوده وبخارات ان میتواند با هوا مخلوط انفجاری ایجاد کند.

بر اثر حرارت تجزیه شده بخارات سمی وقابل اشتعال تولید میکند.

تماس با پوست:

امکان ایجاد حساسیت پوستی وجود دارد (به عنوان ماده محرک شناخته میشود). در موقع تماس با مقدار زیادی اب وصابون شسته شود.
در هنگام تزریق باید از دستکش بلند از جنس pvc و لباس مناسب از جنس pvc استفاده شود.

تماس با چشم:

میتواند سبب سوزش چشم شود (تماس مستقیم با چشم خطرناک می باشد) باید از عینک مناسب هنگام تزریق اسفاده شود.

تنفس:

میتواند سبب تهوع سرگیجه سردرد بشود.
در صورت بروز باید مصدوم به هوای ازاد منتقل گردد از ماسکهای اکسیژن وتنفس مصنوعی استفاده نمایید و تحت درمان پزشک قرار گیرد.

بلعیدن:

بسیار سمی میباشد، در صورت بروز مصدوم را وادار به استفراغ نکنید و او را به مراکز درمانی منتقل کنید.

حفاظت محیط :

برای گیاهان و ابزیان سمی میباشد.
ان را نباید در محیط رها کرد.در فاضلاب و مجرای ورود به ابهای سطحی نباید وارد شوند.مواد ریخته شده باید با ماسه جمع اوری شوند.
یا با مواد خنثی کننده طبق دستور العمل شرکت ملی گاز اقدام گردد
ضایعات الوده به این مواد طبق دستور العمل فوق الذکر معدوم شوند.

نحوه مناسب اطفاء:

از فوم ،پودر خشک ،دی اکسید کربن استفاده نمایید جت اب برای اطفاء حریق مناسب نیست.عمل اطفاء حریق با استفاده از وسایل تنفسی صورت گیرد .

تجهیزات ایمنی و تشخیص گاز طبیعی و گاز مونوکسید کربن

جهت تشخیص نشت گاز طبیعی یا شهری و همچنینگاز مونوکسیدکربنتوصیه می شود از سنسورهای هشدار دهنده نشت گاز  یا  آشکارساز گاز شهری و مونوکسید کربن در مناطقی که خط نشت گاز وجود دارد، استفاده شود.

تهیه و گردآوری بهروز لطفی سازمان نظام مهندسی استان تهران